„Stowarzyszenia, których członkowie, żyjąc w świecie, uczestniczą w duchu jakiegoś instytutu zakonnego, pod wyższym kierownictwem tegoż instytutu prowadzą życie apostolskie i zdążają do chrześcijańskiej doskonałości, nazywają się trzecimi zakonami lub otrzymują odpowiednią nazwę”. (kanon 303 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r.). Kanon ten jest prawomocny także do Franciszkańskiego Zakonu Świeckich, który historycznie jest Trzecim Zakonem Franciszkańskim.
Początki Franciszkańskiego Zakonu Świeckich sięgają roku 1221, w którym św. Franciszek wychodząc naprzeciw potrzebom Kościoła i ludzi świeckich żyjących w rodzinach, zaproponował im nową formę życia ideałami Ewangelii, nazywając ich Braćmi i Siostrami od Pokuty.
Pierwsze wspólnoty III Zakonu Św. Franciszka na ziemiach polskich powstały po przybyciu franciszkanów I Zakonu do Wrocławia w roku 1236 i do Krakowa w roku 1237. Przez cały okres średniowiecza oraz w ciągu dalszych wieków III Zakon Św. Franciszka był bardzo liczny, zrzeszając osoby różnych stanów i zawodów, w tym duchownych diecezjalnych, biskupów, kardynałów oraz papieży.
Rozwijające się dzieła apostolskie prowadzone przez III Zakon Św. Franciszka upadły w okresie międzywojennym lub zostały administracyjnie zlikwidowane w okresie okupacji hitlerowskiej i terroru stalinowskiego. Po II wojnie światowej, w okresie stalinizmu III Zakon nie mógł oficjalnie istnieć, lecz dzięki modlitwie tych, którzy ocaleli oraz wsparciu życzliwości kapłanów, przetrwał ten trudny okres.
Odrodzenie III Zakonu, już jako Franciszkańskiego Zakonu Świeckich, nastąpiło po II Soborze Watykańskim, na podstawie zatwierdzonej przez Ojca Świętego Pawła VI Reguły FZŚ.
Franciszkański Zakon Świeckich rządzi się prawem powszechnym Kościoła i własnym: Regułą, Konstytucjami Generalnymi, Rytuałem i Statutami partykularnymi (KG 4,1).
Do rodziny franciszkańskiej należy też Młodzież Franciszkańska, która w Polsce jest federacją franciszkańskich ruchów, wspólnot młodzieżowych działających w oparciu o struktury Prowincji Pierwszego Zakonu Franciszkańskiego, lub FZŚ, oraz dzieci skupione we wspólnotach Rycerzy św. Franciszka.
Franciszkański Zakon Świeckich w Polsce dzieli się na 18 regionów, terytorialnie pokrywających się w zasadzie z metropoliami lub diecezjami Kościoła Katolickiego i liczy 10763 członków, skupionych w ok. 551 wspólnotach działających przy klasztorach franciszkańskich i parafiach diecezjalnych (wg danych za 2013 rok).
Działalność Wspólnot na poszczególnych poziomach struktur (ogólnopolskim, regionalnym i miejscowym) jest kierowana i ożywiana przez odpowiednią Radę z Przełożonym, wybieraną w tajnym głosowaniu podczas kapituł wyborczych odbywających się co trzy lata. W skład Rady z urzędu wchodzą Asystenci duchowi mianowani przez Ministrów Prowincjalnych Zakonu Braci Mniejszych, sprawujących nad FZŚ „wyższe kierownictwo” (kan. 303). Asystenci duchowi dbają o zachowanie przez członków FZŚ wierności charyzmatowi franciszkańskiemu, jedności z Rodziną Franciszkańską oraz współpracują w zakresie formacji.
Działalnością FZŚ na poziomie ogólnopolskim kieruje Rada Narodowa z Przełożoną Narodową i Przewodniczącym Konferencji Asystentów Narodowych. Rada Narodowa podlega Radzie Międzynarodowej z siedzibą w Rzymie.
REGUŁĄ życia franciszkanów Świeckich jest zachowywanie Ewangelii Jezusa Chrystusa przez naśladowanie św. Franciszka z Asyżu, dla którego Chrystus był natchnieniem i centrum życia w odniesieniu do Boga i ludzi. Natchnieni przez św. Franciszka i z nim powołani do odnowy Kościoła franciszkanie świeccy starają się dążyć do doskonałości przez:
Na drodze franciszkańskiej świętość osiągnęli m.in.: bł. Lucheziusz z Poggibonsi, św. Elżbieta Węgierska, św. Ludwik IX Król Francji, św. Małgorzata z Kortony – pokutnica, św. Róża z Viterbo – piękna dziewica, pokutnica, bł. Zefiryn Malla pierwszy Cygan na ołtarzach, bł. Aniela Salawa – służąca, św. Jan XXIII, papież. Do FZŚ należało wiele wybitnych postaci jak np. gen. Józef Haller, malarz Jacek Malczewski czy brat Adam Chmielowski. Jest zaszczytem i radością dla obecnie żyjących franciszkanów świeckich fakt, że tercjarzem franciszkańskim był Sługa Boży Stefan Kardynał Wyszyński. Zachowały się dokumenty, w których mówił o swojej przynależności do III Zakonu i łączności w modlitewnej ze św. Franciszkiem. Wielu franciszkanów świeckich modli się przez wstawiennictwo Prymasa Tysiąclecia, prosząc równocześnie o Jego rychłą beatyfikację.
Patronką FZŚ w Polsce jest błogosławiona Aniela Salawa. Urodziła się 9.IX.1881 r. w Sieprawiu koło Krakowa. W 1897 r. przyjechała do Krakowa w poszukiwaniu pracy. Jako służąca wykazała się wielkim umiłowaniem pracy i wypełniania powierzonych obowiązków, często trudnych i niewdzięcznych. W 1900 r. zapisała się do Stowarzyszenia Sług Katolickich św. Zyty. Zachwycona duchowością św. Franciszka w 1912 roku wstąpiła do III Zakonu Franciszkańskiego przy kościele Św. Franciszka w Krakowie. Zmarła 12 marca 1922 r. Ojciec Święty Jan Paweł II beatyfikował ją w Krakowie w dniu 13 sierpnia 1991 r. Patronką FZŚ została wybrana na Kapitule Narodowej w 1992 r.
Warunkiem przyjęcia do FZŚ jest życie w łączności z Kościołem, dobra opinia moralna oraz okazywanie wyraźnych oznak powołania. Członkami Franciszkańskiego Zakonu Świeckich mogą zostać katolicy ochrzczeni, którzy przyjęli sakrament bierzmowania i ukończyli 18 rok życia, ludzie stanu wolnego (panny, kawalerowie, wdowy i wdowcy), żyjący w związkach małżeńskich sakramentalnych, a także osoby duchowne: klerycy, księża, biskupi. Prośba o przyjęcie winna być skierowana do przełożonego miejscowej wspólnoty, której rada podejmuje decyzję dotyczącą przyjęcia nowych członków.
Włączenie do wspólnoty następuje w trzech etapach:
Po złożeniu uroczystej profesji rozpoczyna się proces formacji ciągłej, który powinien trwać przez całe życie. Bracia i Siostry są odpowiedzialni za własną formację, aby rozwijać powołanie otrzymane od Pana w sposób coraz doskonalszy. Wspólnota jest wezwana, aby pomagać braciom i siostrom na tej drodze przez serdeczność, modlitwę i przykład (KG FZŚ 37,3).